प्रतिभेची झळाळती ज्योत!
मराठी साहित्यविश्‍वाचा खजिना अनेक रत्नांनी समृद्ध आहे. या मातीत अनेक सर्जनशील साहित्यिक जन्माला आले. त्यांच्या अजरामर साहित्याने मराठी रसिकांचे नुसते रंजन केले नाही तर त्यांचे व्यक्तिमत्त्व घडवले. मने संस्कारित केली. कविवर्य केशवसुतांनी ‘एक तुतारी द्या मज आणुनी’ असे म्हणत आधुनिक मराठी काव्यनिर्मितीची जणू नांदीच गायली. त्यानंतर या मांदियाळीत अनेक प्रतिभावंत कवी-कवयित्री सामील झाल्या. गोविंदाग्रज, कुसुमाग्रज, बालकवी, बा. भ. बोरकर, आरती प्रभू, ग. दि. माडगूळकर, अनिल, इंदिरा संत अशी कितीतरी नावे घेता येतील. याच झळाळत्या परंपरेत आणखी एक व्यक्तिमत्त्व होतं. आपल्या काव्य आणि गीतलेखनाने त्यांनी मराठी रसिकहृदयात मानाचं स्थान निर्माण केलं. ते व्यक्तिमत्त्व म्हणजे कवयित्री शांता ज. शेळके.
खरं तर शांताबाईंनी कथा, कादंबर्‍या, अनुवाद, ललितलेखन, बालसाहित्य, समीक्षा, स्तंभलेखन अशा सर्वच प्रांतात मुशाफिरी केलीय. पण एक कवियित्री म्हणून त्यांची ओळख मराठी मातीत जास्त रुजलीय. त्यांचं साहित्यही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाप्रमाणे आनंददायी, शालीन, निर्मळ आणि प्रसन्न आहे. शांताबाई जनार्दन शेळके असे पूर्ण नाव असलेल्या या व्यक्तिमत्वाचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील इंदापूर येथे १२ ऑक्टोबर १९२२ रोजी झाला. त्यांचं बालपण पुणे जिल्ह्यातीलच आमच्या खेड, मंचर परिसरात गेलं. शालेय शिक्षण पुण्याच्या हुजूरपागा शाळेत, तर महाविद्यालयीन शिक्षण स. प. महाविद्यालयतात झालं. प्र. के. अत्रे, श्री. म. माटे, रा. श्री. जोग या दिग्गजांमुळे साहित्याचे सखोल संस्कार त्यांच्यावर झाले. अत्रे साहेबांच्या ‘दैनिक मराठा’, ‘साप्ताहिक नवयुग’मध्ये त्यांनी उपसंपादक म्हणून काही काळ काम केलं. त्यानंतर शांताबाईंनी नागपूरच्या हिस्लॉप कॉलेज, मुंबईच्या रुईया आणि महर्षी दयानंद महाविद्यालयात प्रदीर्घ काळ मराठीचं अध्यापनकार्य केलं.
शांताबाईनी विपुल लेखन केलंय. वेगवेगळे साहित्यप्रकार त्यांनी हाताळले. ग. दि. माडगुळकर यांच्याप्रमाणेच त्यांनी भावगर्भ आणि अत्युत्तम भावगीते लिहिली. सुमारे तीनशेहून अधिक चित्रपटगीते त्यांनी लिहिलीत. सेन्सॉर बोर्डच्या सदस्य असताना शांताबाईंनी ‘डॉ. वसंत अवसरे’ या टोपणनावानंही काही काळ गीतलेखन केलं. ‘तोच चंद्रमा नभात’, ‘जे वेड मजला लागले’, ‘मागे उभा मंगेश’, ‘रेशमाच्या रेघांनी’, ‘ही वाट दूर जाते’, ‘मी डोलकर डोलकर दर्याचा राजा’, ‘वादळवारं सुटलं गं’, ‘जीवलगा राहिले रे दूर घर माझे’, ‘गणराज रंगी नाचतो’ अशा त्यांच्या किती तरी भावमधुर गीतांनी रसिकहृदयात अढळ स्थान मिळवलंय. व्यासंग, अफाट स्मरणशक्ती, बुद्धिमत्ता आणि वक्तृत्त्व ही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये होत. मराठी, संस्कृत आणि इंग्रजी या तिन्ही भाषांवर त्यांचं प्रभुत्त्व होतं. संतकवी, लोकगीते, संस्कृत सुभाषितांपासून आधुनिक काव्यापर्यंत आवडलेल्या सर्व कविता त्यांना तोंडपाठ असत. अत्रे साहेबांबरोबर काम केलं असल्यानं सोप्या आणि ओघवत्या भाषेत लेखन करण्याचे संस्कार त्यांच्यावर झाले होते. त्यामुळे त्यांचं लेखन आपल्या मनाची पकड घेतं.
विनोदी लेखन आणि नाट्यलेखन सोडून शांताबाईंनी साहित्याचे सर्व प्रकार हाताळलेत. ‘वर्षा’ , ‘रुपसी’, ‘गोंदण’, ‘अनोळख’, ‘जन्मजान्हवी’, ‘तोच चंद्रमा’, ‘कळ्यांचे दिवस फुलांच्या राती’, ‘इत्यर्थ’, ‘श्रावणशिरवा’, ‘पूर्वसंध्या’ हे त्यांचे काव्यसंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्याशिवाय ‘आनंदाचे झाड’, ‘पावसाआधीचा पाऊस’, ‘संस्मरणे’, ‘धूळपाटी’ या पुस्तकांतून त्यांनी ललितलेखनही कवितालेखनाइतक्याच सहजतेनं केलंय. ‘वडीलधारी माणसं’ हा व्यक्तिचित्रसंग्रह त्यांनी लिहिलाय. ‘धूळपाटी’ या आत्मचरित्रपर पुस्तकाद्वारे त्यांनी आत्मशोध घेतलाय. ‘अनुबंध’, ‘काचकमळ’, ‘कावेरी’, ‘जहाज’, ‘प्रेमिक’, ‘मुक्ता’, ‘सवाष्ण’ हे त्यांचे कथासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. याबरोबरच ‘ओढ’, ‘धर्म’, ‘पुनर्जन्म’, ‘चिखलदर्‍याचा मांत्रिक’, ‘नरराक्षस’, ‘भीषण छाया’, ‘माझा खेळ मांडू दे’, ‘विझती ज्योत’ यासारख्या कादंबर्‍याही त्यांनी लिहिल्यात. त्यांनी प्रभावी बालसाहित्यही लिहिलंय.
सर्जनशील साहित्यलेखनासह शांताबाईंनी अनुवाद, संकलन, संपादन, समीक्षालेखनही केलंय. जपानी हायकूंचा अनुवाद त्यांनी ‘पाण्यावरल्या पाकळ्या’मध्ये केलाय. कालिदासाच्या ‘मेघदूत’चाही त्यांनी अनुवाद केलाय. लुईसा अलकॉट यांच्या ‘लिटिल वुमन’ या कादंबरीचा त्यांनी केलेला ‘चारचौघी’ हा अनुवाद विशेष गाजला. त्यांनी कुसुमाग्रजांच्या कथा व गीतांचे संपादन केलंय. मराठीतील प्रेमकवितांचे आणि ग. दि. माडगुळकरांच्या गीतांचे संकलनही केलंय. त्याचबरोबर पु. ल. देशपांडे यांच्या ‘रसिक हो’ आणि ‘श्रोते हो’ या भाषणांच्या पुस्तकांचे संपादन केलंय. डॉ. सरोजिनी बाबर यांच्यासह त्यांनी अनेक वषेर्‌र लोकसाहित्य समितीचं काम केलं. आळंदी येथे १९९६ मध्ये झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपदही त्यांनी भूषवलं. चिमणचारा, गोंदण या त्यांच्या पुस्तकांना शासकीय पुरस्कार लाभला. काव्यलेखनासाठी गदिमा गीतलेखन पुरस्कारही त्यांना प्राप्त झाला. ‘मागे उभा मंगेश’ या गीतासाठी त्यांना सूरसिंगार पुरस्कार, भुजंग या चित्रपटाच्या गीतलेखनासाठी केंद्र सरकारचा पुरस्कार मिळाला.
शांताबाईंनी साधेपणा आयुष्यभर जपला. पण त्यांचं साहित्य सामान्य नसून, असामान्य प्रतिभेचा अविष्कार त्यात दिसतो. अखंडपणे मराठी साहित्यसेवा करणारी अशी ही सर्जनशील ज्येष्ठ कवयित्री ६ जून २००२ रोजी स्वर्गस्थ झाली. त्यांच्यानंतरही त्या आपल्या साहित्यातून त्या अजरामरच राहणार आहेत, याची जाणीव त्यांनाही होती. म्हणून तर त्यांनी पुढच्या ओळीत आपल्या या भावना नेमकेपणानं शब्दबद्ध केल्या आहेत.
असेन मी नसेन मी
तरी असेल गीत हे
फुलाफुलांत येथल्या
उद्या हसेल गीत हे....
...त्यांच्या स्मृतीस माझे त्रिवार अभिवादन!
----------------------------------------------------------------
मराठी साहित्यविश्‍वाचा खजिना अनेक रत्नांनी समृद्ध आहे. या मातीत अनेक सर्जनशील साहित्यिक जन्माला आले. त्यांच्या अजरामर साहित्याने मराठी रसिकांचे नुसते रंजन केले नाही तर त्यांचे व्यक्तिमत्त्व घडवले. मने संस्कारित केली. कविवर्य केशवसुतांनी ‘एक तुतारी द्या मज आणुनी’ असे म्हणत आधुनिक मराठी काव्यनिर्मितीची जणू नांदीच गायली. त्यानंतर या मांदियाळीत अनेक प्रतिभावंत कवी-कवयित्री सामील झाल्या. गोविंदाग्रज, कुसुमाग्रज, बालकवी, बा. भ. बोरकर, आरती प्रभू, ग. दि. माडगूळकर, अनिल, इंदिरा संत अशी कितीतरी नावे घेता येतील. याच झळाळत्या परंपरेत आणखी एक व्यक्तिमत्त्व होतं. आपल्या काव्य आणि गीतलेखनाने त्यांनी मराठी रसिकहृदयात मानाचं स्थान निर्माण केलं. ते व्यक्तिमत्त्व म्हणजे कवयित्री शांता ज. शेळके.
खरं तर शांताबाईंनी कथा, कादंबर्‍या, अनुवाद, ललितलेखन, बालसाहित्य, समीक्षा, स्तंभलेखन अशा सर्वच प्रांतात मुशाफिरी केलीय. पण एक कवियित्री म्हणून त्यांची ओळख मराठी मातीत जास्त रुजलीय. त्यांचं साहित्यही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाप्रमाणे आनंददायी, शालीन, निर्मळ आणि प्रसन्न आहे. शांताबाई जनार्दन शेळके असे पूर्ण नाव असलेल्या या व्यक्तिमत्वाचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील इंदापूर येथे १२ ऑक्टोबर १९२२ रोजी झाला. त्यांचं बालपण पुणे जिल्ह्यातीलच आमच्या खेड, मंचर परिसरात गेलं. शालेय शिक्षण पुण्याच्या हुजूरपागा शाळेत, तर महाविद्यालयीन शिक्षण स. प. महाविद्यालयतात झालं. प्र. के. अत्रे, श्री. म. माटे, रा. श्री. जोग या दिग्गजांमुळे साहित्याचे सखोल संस्कार त्यांच्यावर झाले. अत्रे साहेबांच्या ‘दैनिक मराठा’, ‘साप्ताहिक नवयुग’मध्ये त्यांनी उपसंपादक म्हणून काही काळ काम केलं. त्यानंतर शांताबाईंनी नागपूरच्या हिस्लॉप कॉलेज, मुंबईच्या रुईया आणि महर्षी दयानंद महाविद्यालयात प्रदीर्घ काळ मराठीचं अध्यापनकार्य केलं.
शांताबाईनी विपुल लेखन केलंय. वेगवेगळे साहित्यप्रकार त्यांनी हाताळले. ग. दि. माडगुळकर यांच्याप्रमाणेच त्यांनी भावगर्भ आणि अत्युत्तम भावगीते लिहिली. सुमारे तीनशेहून अधिक चित्रपटगीते त्यांनी लिहिलीत. सेन्सॉर बोर्डच्या सदस्य असताना शांताबाईंनी ‘डॉ. वसंत अवसरे’ या टोपणनावानंही काही काळ गीतलेखन केलं. ‘तोच चंद्रमा नभात’, ‘जे वेड मजला लागले’, ‘मागे उभा मंगेश’, ‘रेशमाच्या रेघांनी’, ‘ही वाट दूर जाते’, ‘मी डोलकर डोलकर दर्याचा राजा’, ‘वादळवारं सुटलं गं’, ‘जीवलगा राहिले रे दूर घर माझे’, ‘गणराज रंगी नाचतो’ अशा त्यांच्या किती तरी भावमधुर गीतांनी रसिकहृदयात अढळ स्थान मिळवलंय. व्यासंग, अफाट स्मरणशक्ती, बुद्धिमत्ता आणि वक्तृत्त्व ही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये होत. मराठी, संस्कृत आणि इंग्रजी या तिन्ही भाषांवर त्यांचं प्रभुत्त्व होतं. संतकवी, लोकगीते, संस्कृत सुभाषितांपासून आधुनिक काव्यापर्यंत आवडलेल्या सर्व कविता त्यांना तोंडपाठ असत. अत्रे साहेबांबरोबर काम केलं असल्यानं सोप्या आणि ओघवत्या भाषेत लेखन करण्याचे संस्कार त्यांच्यावर झाले होते. त्यामुळे त्यांचं लेखन आपल्या मनाची पकड घेतं.
विनोदी लेखन आणि नाट्यलेखन सोडून शांताबाईंनी साहित्याचे सर्व प्रकार हाताळलेत. ‘वर्षा’ , ‘रुपसी’, ‘गोंदण’, ‘अनोळख’, ‘जन्मजान्हवी’, ‘तोच चंद्रमा’, ‘कळ्यांचे दिवस फुलांच्या राती’, ‘इत्यर्थ’, ‘श्रावणशिरवा’, ‘पूर्वसंध्या’ हे त्यांचे काव्यसंग्रह प्रसिद्ध आहेत. त्याशिवाय ‘आनंदाचे झाड’, ‘पावसाआधीचा पाऊस’, ‘संस्मरणे’, ‘धूळपाटी’ या पुस्तकांतून त्यांनी ललितलेखनही कवितालेखनाइतक्याच सहजतेनं केलंय. ‘वडीलधारी माणसं’ हा व्यक्तिचित्रसंग्रह त्यांनी लिहिलाय. ‘धूळपाटी’ या आत्मचरित्रपर पुस्तकाद्वारे त्यांनी आत्मशोध घेतलाय. ‘अनुबंध’, ‘काचकमळ’, ‘कावेरी’, ‘जहाज’, ‘प्रेमिक’, ‘मुक्ता’, ‘सवाष्ण’ हे त्यांचे कथासंग्रह प्रसिद्ध आहेत. याबरोबरच ‘ओढ’, ‘धर्म’, ‘पुनर्जन्म’, ‘चिखलदर्‍याचा मांत्रिक’, ‘नरराक्षस’, ‘भीषण छाया’, ‘माझा खेळ मांडू दे’, ‘विझती ज्योत’ यासारख्या कादंबर्‍याही त्यांनी लिहिल्यात. त्यांनी प्रभावी बालसाहित्यही लिहिलंय.
सर्जनशील साहित्यलेखनासह शांताबाईंनी अनुवाद, संकलन, संपादन, समीक्षालेखनही केलंय. जपानी हायकूंचा अनुवाद त्यांनी ‘पाण्यावरल्या पाकळ्या’मध्ये केलाय. कालिदासाच्या ‘मेघदूत’चाही त्यांनी अनुवाद केलाय. लुईसा अलकॉट यांच्या ‘लिटिल वुमन’ या कादंबरीचा त्यांनी केलेला ‘चारचौघी’ हा अनुवाद विशेष गाजला. त्यांनी कुसुमाग्रजांच्या कथा व गीतांचे संपादन केलंय. मराठीतील प्रेमकवितांचे आणि ग. दि. माडगुळकरांच्या गीतांचे संकलनही केलंय. त्याचबरोबर पु. ल. देशपांडे यांच्या ‘रसिक हो’ आणि ‘श्रोते हो’ या भाषणांच्या पुस्तकांचे संपादन केलंय. डॉ. सरोजिनी बाबर यांच्यासह त्यांनी अनेक वषेर्‌र लोकसाहित्य समितीचं काम केलं. आळंदी येथे १९९६ मध्ये झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपदही त्यांनी भूषवलं. चिमणचारा, गोंदण या त्यांच्या पुस्तकांना शासकीय पुरस्कार लाभला. काव्यलेखनासाठी गदिमा गीतलेखन पुरस्कारही त्यांना प्राप्त झाला. ‘मागे उभा मंगेश’ या गीतासाठी त्यांना सूरसिंगार पुरस्कार, भुजंग या चित्रपटाच्या गीतलेखनासाठी केंद्र सरकारचा पुरस्कार मिळाला.
शांताबाईंनी साधेपणा आयुष्यभर जपला. पण त्यांचं साहित्य सामान्य नसून, असामान्य प्रतिभेचा अविष्कार त्यात दिसतो. अखंडपणे मराठी साहित्यसेवा करणारी अशी ही सर्जनशील ज्येष्ठ कवयित्री ६ जून २००२ रोजी स्वर्गस्थ झाली. त्यांच्यानंतरही त्या आपल्या साहित्यातून त्या अजरामरच राहणार आहेत, याची जाणीव त्यांनाही होती. म्हणून तर त्यांनी पुढच्या ओळीत आपल्या या भावना नेमकेपणानं शब्दबद्ध केल्या आहेत.
असेन मी नसेन मी
तरी असेल गीत हे
फुलाफुलांत येथल्या
उद्या हसेल गीत हे....
...त्यांच्या स्मृतीस माझे त्रिवार अभिवादन!
----------------------------------------------------------------
